“Nie wiem czy świat ma koniec” – edukacja globalna i dociekania filozoficzne dla dzieci

„Nie wiem, czy świat ma koniec. Nie wiem, ile lat ma Bóg. Nie wiem, czy da się zrobić kwiat z opon” – padają wypowiedzi w grupie siedzących w kręgu ponad dwudziestu siedmiolatków w Szkole Podstawowej nr 2 im. Jana Kochanowskiego w Ząbkach. Tak rozpoczynają się pierwsze zajęcia z dociekań filozoficznych. Prowadząca objaśnia dzieciom, że wszystkie ich wypowiedzi można przekształcić w pytania. W ten sposób dzieci uczą się samodzielnie zadawać pytania. Jest to umiejętność podstawowa dla filozofowania i inspirowania samodzielnej, krytycznej refleksji.

Złożony świat i zdolność samodzielnego myślenia

7-latki uczestniczyły w cyklu zajęć z dociekań filozoficznych w ramach projektu „Skrojone na miarę – pilotażowy cykl 12 zajęć z zakresu edukacji globalnej dla dzieci ze szkół podstawowych”, realizowanego przez Instytut Globalnej Odpowiedzialności (IGO) we współpracy z nauczycielką specjalizującą się w dociekaniach filozoficznych, należącą do Stowarzyszenia Edukacji Filozoficznej Phronesis.

Edukacja globalna ma na celu zachęcenie dzieci i dorosłych do badania, co nas łączy z innymi ludźmi żyjącymi na całym świecie i jak wspólnie możemy przyczynić się do kształtowania świata bardziej sprawiedliwego dla wszystkich. Wychodzi z założenia, że w świecie, który podlega postępującym procesom globalizacji i zmienia się na naszych oczach, potrzebna jest nowa edukacja uwzględniająca złożoność rzeczywistości, zbliżająca ludzi, wskazująca im wspólne wyzwania i sposoby skutecznego mierzenia się z nimi.

Program dociekań filozoficznych,  opracowany w latach 70. w USA przez profesora filozofii Matthew Lipmana, ma na celu rozwijanie kompetencji myślowych i komunikacyjnych u dzieci, w tym uzasadniania własnych sądów, wyjaśniania pojęć, stawiania hipotez, interpretowania, wnioskowania, precyzyjnego wypowiadania się, słuchania innych.

Edukację globalną i dociekania filozoficzne łączy kilka ważnych celów, m.in. rozbudzenie ciekawości świata i innych ludzi, upodmiotowienie uczennic i uczniów w procesie uczenia się i związane z nim rozwijanie u dzieci i młodzieży poczucie sprawczości – m.in. możliwości współdecydowania o tym, na czym im zależy. Dociekania filozoficzne kształtują umiejętności dzieci związane z krytycznym odczytywaniem świata (ang. critical literacy) i w ten sposób przygotowują grunt do badania złożoności świata i naszej w nim roli, m.in. podczas zajęć z edukacji globalnej. Edukacja globalna jest wpisana w podstawę programową. W 1999 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej zatwierdziło program „Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą” (DKW-4014-28/99). Pojawiło się wiele materiałów dydaktycznych i odbyło wiele szkoleń dla nauczycielek i nauczycieli – zarówno z zakresu edukacji globalnej, jak i dociekań filozoficznych. Niestety ani dociekania filozoficzne, ani edukacja globalna nadal nie są powszechnie prowadzone w szkołach w Polsce.

Wspólnota dociekająca

Jak wygląda dalszy ciąg zajęć z dociekań filozoficznych z grupą 7-letnich dzieci? Po ćwiczeniu wstępnym dzieci i trenerka wspólnie, po cichu i na głos, czytają krótki tekst, np. autorstwa Berriego Heesena, jednego z największych zwolenników i popularyzatorów dociekań filozoficznych dla dzieci w Europie. Zachęcone przez nauczycielkę, zadają pytania dotyczące tekstu – tego, co w nim ciekawe, intrygujące lub niezrozumiałe. Wszystkie pytania dzieci zapisywane są na tablicy i traktowane z szacunkiem. Następnie uczennice i uczniowie drogą głosowania wybierają pytanie, które najbardziej ich interesuje i wspólnie szukają na nie odpowiedzi. Dyskusja trwa około 20 minut. Prowadząca nie steruje nią, nie narzuca swoich poglądów dzieciom, lecz wsłuchuje się w to, co mówią, co jest dla nich ważne, i wspiera procesy ich samodzielnego myślenia.

Każda lekcja dociekań filozoficznych wnosi w życie i naukę dzieci coś ważnego. Na przykład, podczas jednej z dyskusji prowadzonych w ramach wspomnianego projektu dzieci dyskutowały nad jednym z kluczowych pojęć filozofii – sprawiedliwością. Przeczytawszy tekst o bohaterce, która chciała chodzić do szkoły we wszystkie dni tygodnia, uczennice i uczniowie zaczęli zgłaszać propozycje alternatywnych sposobów podziału czasu wolnego i czasu spędzanego w szkole, np. rok wakacji i rok nauki, tydzień w szkole i tydzień wolnego, miesiąc szkoły i miesiąc wolnego itd. Z jednej strony była to dla dzieci świetna zabawa, z drugiej – zaczęły kwestionować obowiązujący porządek (dwa miesiące wakacji, reszta roku spędzona na nauce) i zaproponowały alternatywy. Dostrzeganie alternatywnych sposobów organizacji świata jest jedną z najważniejszych umiejętności, które stara się rozwijać każda dobra edukacja. Dzięki tej umiejętności młodzi ludzie są w stanie przyczynić się do tworzenia nowej rzeczywistości, a nie tylko powielać istniejące struktury społeczno-polityczne.

W innej dyskusji dzieci, prezentując swoje stanowiska w omawianej sprawie, subtelnie zachęcone przez nauczycielkę, zaczęły odwoływać się do wypowiedzi kolegów i koleżanek mówiąc „Zgadzam się/nie zgadzam się z… (imię kolegi lub koleżanki), bo…”. Wypowiedzi te świadczyły o tym, że słuchały wypowiedzi innych i uczyły się od siebie nawzajem, interakcja z innymi stymulowała je do własnych przemyśleń. Nie zwracały się wyłącznie do nauczycielki, lecz budowały wspólnotę dociekającą, czemu sprzyjał także sposób aranżacji przestrzeni – dzieci oraz nauczycielka siedziały w kręgu na krzesełkach, bez ławek.

Komunikacja we wspólnocie dociekającej sprzyja m.in. rozwijaniu kreatywności. Według jednego ze światowych ekspertów ds. kreatywności, długoletniego doradcy brytyjskiego rządu, sir Kena Robinsona, „większość wartościowej nauki zachodzi w grupie” (por. prezentacja sir Robinsona pt. „Changing education paradigms” ).

W dociekaniach filozoficznych każde dziecko może uczestniczyć w dyskusji na miarę swoich możliwości i chęci, włączyć się w nią, kiedy będzie na to gotowe, co przeciwdziała efektowi tzw. klasy matołów lub aktywnemu udziałowi w zajęciach prymusów i bierności reszty klasy. Filozoficzne dyskusje nad pytaniami formułowanymi i wybieranymi przez uczniów to sposób pracy z grupą, który pozwala wziąć aktywny udział w lekcji – na zasadach partnerstwa i dobrowolności – także tym dzieciom, które na co dzień mają problemy z nauką.

Samodzielne myślenie, przynależność, empatia

Regularne, długofalowe zajęcia w oparciu o metodę dociekań filozoficznych, np. raz w tygodniu przez cały rok szkolny, przynoszą wiele korzyści dzieciom w sferze rozwoju intelektualnego, społecznego i emocjonalnego. Uczennice i uczniowie uczą się samodzielnego, twórczego i krytycznego myślenia. Przekłada się to na wzrost ich samoświadomości, poczucia własnej wartości i przynależności do grupy, do której każdy może wnieść cenny wkład. Wybierając w głosowaniu pytanie do dyskusji, dzieci zyskują poczucie wpływu na własny proces uczenia się.  Kształtują także postawę empatyczną, w tym szacunek dla poglądów i przekonań innych, przekonując się, że mają one wartość w procesie wspólnego szukania odpowiedzi.

Idea wspólnego uczenia się

Anna Łagodzka, jedna z pierwszych popularyzatorek dociekań filozoficznych w Polsce, członkini Stowarzyszenia Phronesis, podkreśla, że umożliwiają one dzieciom refleksję nad własnymi procesami myślenia i ich doskonalenie: – W naszym systemie edukacji nie docenia się zdolności myślowych dzieci, w zbyt małym stopniu traktuje się dziecko jako osobę myślącą, która jest zdolna do zastanawiania się nad różnymi sprawami, czasem trudnymi, np. nad sprawiedliwością. Osoby prowadzące dociekania filozoficzne w szkołach podstawowych i gimnazjach nie muszą mieć specjalistycznego filozoficznego wykształcenia. Powinny za to wykazywać otwartość umysłową i wrażliwość intelektualną, pozwalające im docenić przemyślenia dzieci i filozoficzny wymiar toczącej się w grupie rozmowy. Uprawianie dociekań filozoficznych w szkole opiera się na idei wspólnego uczenia się. Ta wspólnotowość oznacza, że zachodzą interakcje komunikacyjno-poznawcze między dziećmi oraz między dziećmi a nauczycielem. Jak wielu z nas gotowych jest podczas wspólnego dociekania także uczyć się od uczniów, a nie tylko dowiadywać się czegoś o nich?”.

Anna Kucińska
Artykuł ukazał się w numerze świątecznym tygodnika “Głos Nauczycielski” (nr 51-52 z 18-25 grudnia 2013 r.).

Listę przykładowych tekstów do wykorzystania w pracy z dziećmi podczas zajęć z dociekań filozoficznych można znaleźć na stronie Stowarzyszenia Edukacji Filozoficznej „Phronesis”. Stowarzyszenie powstało z inicjatywy nauczycieli i grupuje osoby zainteresowane filozoficznymi dociekaniami w szkołach różnych szczebli oraz na uczelniach.

Przeczytaj artykuły o podobnej tematyce: